TÜRKİYE' DE ALEVİ TEOLOJİSİNİN ( İNANCININ) TARİHSEL, SOSYOLOJİK VE KÜLTÜREL TEMELLERİ ÜZERİNE ÇOK KISA ÖZET NOTLAR.
Türkiye'de, tıpkı Kürt konusu gibi, Alevilik konusu ve Alevilerin sorunları da, haklı olarak, ülkenin gündeminde olmaya ve çözüm beklemeye devam ediyor.
Her yıl olduğu gibi, bu yılda, 14-15-16- ve 17 Ağustos günlerinde, Nevşehir ilinin Hacıbektaş İlçesinde düzenlenen resmiyet dışı, yarı-resmi ve resmi söyleşilerde, daha çok siyasi içerikli ve siyasi amaçlı konuşmalar yapıldı. Herkes kendi konumuna ve beklentisine göre Aleviliği tanımladı. Alevi sorunlarını dile getirdi ve kendince çözüm önerileri sundu...Ancak ortaya tam olarak bilimsel ve bütüncül bir yaklaşım konulamadı.
Beni arayan çok sayıdaki Sünnı ve Alevi can dostların ısrarları üzerine ben de böyle bir yazıyı hazırlayıp ilgilenenlere sunmayı kendime görev kabul ettim.
TEOLOJİ NE DEMEKTİR?
Teoloji eski Yunanca bileşik bir sözcüktür. Teos(Tanrı) ve logos( akıl, bilgi) sözcüklerinin kaynaşmasından oluşmuştur. Teoloji: akıl, bilim ve felsefe yoluyla Tanrıyı, Tanrısal öğretileri sezinlemek anlamına gelir. Kısaca da reoloji=Tanrı bilimi olarak tanımlanır. Ancak bu sözcüğün sonundaki logos ya da -loji eki işin ilahi, uhrevi değil, dünyevi, akli ve insani olanı simgeler.
Bu yaklaşıma göre, Tanrısal, ilahi bilgileri nakli- kulaktan kulağa aktarmalarla değil, akli ve bilimsel olarak yorumlayıp anlamak gerekir. Tıpkı biyoloji, psikoloji, ...ya da jeoloji yi anlamak gibi. İslam düşünce tarihindeki "MUTEZİLE EKOLU " bu akılcı tezi benimsemiş, fakat daha sonraki bağnaz düşüncelerin hucumuna uğramış ve giderek sönümlenmiştir.
Batı toplumu ise, yıllarca süren rönesans-reform hareketlerinden sonra, bağnaz, katı ,Katolik kilise öğretisini reforme etmiş, özgür aklın ve çağdaş bilimin ışığında yürüyerek günümüzdeki evresel demokrasi kültürünü üretebilmeyi başarmıştır.
Türkiye'deki Alevi inancı ve Alevi tasavvufu, nakli olmaktan çok aklidir. Akılcı Mutezile düşüncesinden epeyce etkilenmiştir. Bu nedenle, Alevilik, rituel, ibadet, merkezli olmaktan çok, ahlak merkezlidir. Akıl ve bilimle dosttur. Laikliği canıgönülden savunur. Cemevlerindeki rituellerin temel amacı da toplumsal ahlakı koruma ve pekiştirmeye yöneliktir
ALEVİLİĞİ NASIL ANLAMAK GEREKİR.
Alevilik, özellikle de Anadolu Aleviliği, Anadolu halkının, tarihsel ve kültürel kimliğinde çok önemli bir yer tutar. Ete, kemiğe bürünmesi daha sonlarda olsa da, İnanç kökleri İslamın ilk yıllarına kadar uzanır. Ayrıca Orta Asya Türklerinin Şamanizm ve Tengricilik inançlarından izler taşır. Görece daha özgürlükcü ve akılcı bir tasavvuf inancını benimser.
Orta Asya ve Horasandan gelip Anadoluyu yurt yapınca geldiği yeni toprağın yerli halkları ile yakın ilişkiler kurar ve geniş bir duygudaşlık geliştirir. Tüm bunları İslamın güzel ahlak ve adalet mayası ile mayalar. Önce Kızılbaşlık, sonra da adına Alevilik ve Bektaşilik denilen özgün bir inanç ve ibadet sistemi oluşturur. İbadet dilini Arapçadan Türkçeye çevirir. Tüm dua, ibadet, deyiş ve törelerini kendi anadili olan Türkçe ile yapar.
ALEVİĞİN TARİHSEL TEMELLERİ.
* Alevilikte yoğun bir, Haz. ALİ, EHLİBEYT, ve 12 İMAM sevgisi vardır. İslamın Ehlibeyt soyundan gelenlerce temsil edilmesine inanılır.
* Aleviliğin kurup geliştirdiği OCAK SİTEMİ, DEDELİK KURUMU daha çok Orta Asya' daki kadim ocak, aşiret tipi ve kırsal kesime özgü bir örgütlenme biçimidir. Bu ocaklarda toplum değil, topluluk ruhu egemendir.
* Alevi halķının kentlerle uyum sorunu daha çok Bektâşilik tipi tekke ve dergahlarla aşılmıştır. Ocak tipi örgütlenme, kırsala, aşiret tipi topluluk örgütlenmelerine daha uygundur. Bu nedenle günümüzdeki "Kent Aleviliğı" henüz tam bir istikrar kazanmamıştır.
* Hünkar Hacıbektaş Veli , Yunus Emre... gibi hümanist sufiler, Anadolu coğrafyasında sevgiye, barışa, kardeşliğe ve dayanışmaya dayalı bir toplumsal yapının doğmasına öncülük etmişlerdir. Böylece devletce desteklenmiş "Resmi İslam"ın dışında, daha güler yüzlü, daha anlayışlı ve hiç kimseyi ötekileştirmeyen bir " Halk İslamı" doğmuştur.
* Osmanlı Devleti'nde, 15. Yüzyılda yeşermeye başlayan bu Halk İslamına "Kızılbaşlık" adı verilmış, din hatta ahlak dışı olduğu propogandası yapılarak şiddetle cezalandırılmıştır. Alevi toplumu da, kendini bu zûlüm ve işkencelerden korumak için ülkenin dağlık, erişilmesi güç, sarp yerlerine yerleşip kendi iç dayanışmasını artırmış, kentlerde de gizlenme (takiye) ilkesine sarılarak varlığını korumaya çalışmıstır.
* Cumhuriyet dönemininde ise, çağın koşullarına göre, Sünni bir inanç tekeli kurularak, Diyanet İşleri Başkanlığı yapılanmasında Aleviliğe yer verilmemiştir. Eğer D.İ.Başkanlığı kurulmamış olsaydı, Batı tipi bir laiklik ve eşit yurttaşlık anlayışı içindeki demokratik bir siyasi rejimde bu sorun zamanla kendiliğinden çözülebilirdi.
ALEVİĞİN SOSYOLOJİK TEMELLERİ.
* Alevi toplulukları ve ocaklarında toplumsal denetim çok yüksek ve çok güçlüdür. Bağayıcı bir dayanışma ve yardımlaşma kültürü vardır. Bu kültürün en somut örneği de " MUSAHİPLİK " kurumudur. " Ocak" sistemi ve "dedelik" örgütlenmeleri bu dayanışma ve musahiplik( dünyevi- dini ahiret kardeşliği) kurumunun yürütücü ve denetleyileridir.
* Alevilikte her insan bir"can" dır. Canlar ve canların nefisleri ve canları eşittir. Kadın erkek eşit kabul edilir. İstisnalar hariç, birden fazla kadınla evlenilmez. Alevilerde insanlar ve ocaklar arasındakı dinsel hiyerarşi, dikey değil yatay kabul edilir.
* Aleviler, tarih boyunca, resmi siyasi örgütlenme içinde kabul görmedikleri, hatta ötekileştırilip düşmanlâştırıldıkları için hep zûlme, işkenceye uğramışladır. Üzülerek söylemek gerekirse, Alevilere yapılan ahlak dışı iftira, karalama ve kıyımlar, fermanlarla ve devlet eli ya da resmi kışkırtmaları yolu ile olagelmiştir.
* Alevilerde, tüm insanların kardeşliĝine ek ve yoğun olarak, Toprağa, suya , havaya, ateşe saygı vardır. Çünkü insan bu dört maddeden yapılmıştır. Ormanların, kayaların, dağların da ruhları vardır.
Çevredeki canlı cansız her doğa parçasına saygı göstermek gerekir. Ayrıca Alevilerde yaban hayvanların yok olmasına neden olan kara avcılığı iyi karşılanmaz.
* Alevilikte, insan soyu Tanrısal ruhun bir yansımasıdır. Her insanın içinde bedeninde Tanrıdan gelen bir öz vardır. Bu nedenle insana saygı Yaradana saygı anlamına gelir. Mansur " Enel Hak" derken "ben Tanrıyım dememiş, Tanrısal bir cevher, öz taşıyorum" demişir. Alevilerin, şeriat, tarikat, marifet ve hakikat; yani dört kapı kırk makam yolculuğu gerekli insani ve ahlaki olgunluğa erişip Yaratıcısının cemalini görmek, Hak ile Hak olmaktır.
*Tarihsel zûlüm, kıyım ve katliamlardan kurtulmak için Alevilerde çok gücĺü bir gizlenme (takiye)
canını kurtarmak için kimliğini, Aleviğini saklama bilinci vardır. Bu gizlenme bilinci, günümüzde bile, aynı yaygınlıkta olmasa da, yine devam etmektedir. Bunun temel nedeni de, resmi hukuksuzluk, zulüm ve kötülüklerden sakınmaktır.
ALEVİĞİN KÜLTÜREL TEMELLERİ
*Alevi inanç ve ritüelleri: Alevi inanç ve ritüellerinin açığa çıktığı, ete ve kemiğe büründüğü yerler cem ibadetinin yapıldığı cemevleridir. Cem ayinleri, tapınma, semah, nefes, deyiş, müzik ve saz (bâğlama) eşliğinde cemevlerinde yapılır. 48 perşembe, Hızır, Muharrem...cemleri cemevlerinde yapılır. Bu nedenle cemevleri Alevi toplumunun olmazsa olmazıdır.
* Aleviler ibadetlerini kendi anadilleri ile yapagelmiştir. Tarihsel olarak, cemevleri, Alevi Bektaşi tekkeleri ve dergahlar dinsel müzik , deyişler yanında klasik geleneksel halk edebiyatının üretildiği ve halka mal edildiği mekanlar olmuştur.
* Fuzuli, Yemini, Şah İsmail, Harabi, Nesimi, Virani, Pir Sultan Abdal, Kul Himmet...gibi halk ozanları Alevi inacının,, Alevi edebiyatı, kültür ve sanatının üreticileri, yorumcuları ve kuşaklararası taşıcıları olmuşlardır.
* Alevi inancının ahlak temeli, " eline, diline, beline sahip ol" özdeyişi ile formüle edilmiştir. Koşulsuz, insan sevgisi ve canların eşitliği üzerine inşa edilmiştir. Haz, Ali'nin dediĝi gibi, " İnsanın, bireyin dini güzel ahlak, devletin dini de adalettir " bu nedenle 72 milleti bir ve kendisine eşit bilmektir.
ALEVİLERİN SORUNLARI NELERDİR, ÇÖZÜM YOLLAR VAR MIDIR?
Alevilerin sorunlarını, kendi aralarında birlik ve tek ses olamama ve devletten eşit yurttaşlık istekleri olmak üzere iki öbekte düşünmek gerekir.
Aleviler, kendi aralarındaki sorunlarını zamanla, bilinçlenerek kendilerı çözeceklerdir.
* Alevilerin devletle olan sorunları:
Aleviler başka dil, başka bayrak, başka toprak peşinde hiç olmadılar, olma istekleri yoktur. Tek istekleri, vergide, askerlikte olduğu gibi, nimette ve külfette eşit olmaktır En başta Alevi inancının resmen tanınması ve cemevlerinin Alevilerin resmi ibadethane olmasının hukuki tescili olmak üzere, kamusal, resmi, yarı resmi her alanda, her konuda ve her uygulamada eşit yurttaş olabilmekitir. Eğitimde, istihdamda, terfi etmede, kamu görevlerinde ayrımcılığa uğramamaktır.
Tarihten günümüze, Alevilerde travma yaratan vandalca tutum ve davranışlarla devletin yüzleşmesidir.
Eğer siyası iktidar; T.C.Anayası ve Avrupa İnsan Hakları Kararlarını samimi olarak özüyle ve sözüyle yürekten benimser( ki bu bir hukuki zorunluluktur) ve gereğini özenle yaparsa sorun kendiğinden çözülmüş olur.
Bunun için yapılacak şey, laikliği, tam olarak özümsemek, Sünni inanç tekelini Alevilere dayatmaktan, asimilasyon sevdasından vazgeçmektir. Sünnilik ve Aleviliğin aynı ağacın iki dalı, İslam dininin iki farklı yorumu olarak, birlikte ve kardeşce eşit haklara sahip olarak yaşamasına olanak ve zemin hazırlamaktır.Demokratik ve laik bir ulus devletin varlığını bozmadan Cumhuriyetimizi gerçek ve çoğulcu evrensel demokrasi ile taçlandırmaktır.
SONUÇ YERİNE SON SÖZ.
Türkiye'deki Alevilik sadece bir inanç sistemi değildir. Aynı zamanda tarihsel, sosyolojik, kültürel bir yaşam merkezi olarak şekillenmiştir. Özgündür, hümanisttir. Eşitlikçidir. Ayrıca Türk dili ve Türk kültürünün de önemli bir taşıyıcısı ve koruyucusu olmuştur. Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucu ortağı ve sadık paydaşıdır.
Tarih boyunca uğradıĝı dışlanmalara, asimilalasyon politikalarına, marjinalleştirmelere, işkence ve kıyımlara rağmen İnancını, kimliğini ve kültürünü korumayı başarmıştır.
Şimdi ise, inancının gereklerini, kültürünü ve özgün kimliğini koruyarak: Evrensel din ve vicdan özgürlüğü bağlamında Alevi kalarak eşit yuttaş T.C.Devleti'nin her alanda ve her konuda eşit vatatandaşı olmak istiyor. Her türlü iş, istihdam ve terfilerde mesleki liyakat dışında başka ölçüler aranmamasını, inancı ve doğum yeri bahane edilerek haklarının yenilmemesini talep ediyor. Hepsi bu kadar.
Halil Çivi. 18 Agüstos 2025.
Not. Bu yazı özellikle Alevi- Bektaşi olmayan yurttaşlar için yazılmıştır.
